Balkanlar, kısmen Balkan Yarımadası’na karşılık gelen bir bölge, Avrupa kıtasının güneydoğu kesiminde, İtalya Yarımadası’nın doğusu, Anadolu’nun batısı ve kuzeybatısında yer alan coğrafi ve kültürel bölgedir. Bölge için bazı yayınlarda Güneydoğu Avrupa terimi de kullanılır.
Bölge adını batıdan doğuya uzanan ve Bulgaristan’ı ikiye bölen dağ silsilesinden almıştır. Önceleri bu sıradağların adı olarak kullanılan Balkan, daha sonraları tüm bu bölge için kullanılmaya başlanmıştır.[1] “Balkan” sözcüğüne bütün dillerde rastlanır.[a] Balkanlar’ın bazı kısımlarındaki çok yönlü geri kalmışlık sebebiyle bölge genel olarak, Avrupa’nın sorunlu yerlerinin başında kabul edilir. Osmanlı İmparatorluğu’nun bölgedeki hükümdarlığının bitişinden itibaren Balkanlar’ın paylaşımına dair sıkıntılar günümüze dek sürmüştür. Bölgede, 49 milyon civarında insan yaşar.
Osmanlı İmparatorluğu’ndan önce, Antik ve Orta Çağ kaynaklarında, topografik durumu iyi bilinmeyen bölgedeki dağların bazı kısımlarına Haemus (Yunanca: Αἵμου veya Αἵμος) denirdi.[2]
Köken bilimi
Bölgenin adı olan Balkan veya Balkanlar sözü Türkçedir.[3] Bu söz Türk Dil Kurumu tarafından “öz. a. Hırvatistan, Sırbistan, Karadağ, Kosova, Slovenya, Arnavutluk, Kuzey Makedonya, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Yunanistan ve Trakya’yı içine alan bölge” şeklinde belirtilir. Kelimenin yapısında yer alan Balkan sözünün, “sarp ve ormanlık sıradağ; sık ormanla kaplı dağ; yığın, küme; sazlık, bataklık” gibi anlamları vardır.[4] Dünyadaki diğer dillere de Türk dilinden geçmiştir.[5] Bölgeye, kültürel ve tarihî nedenlerle bazen Macaristan ve Moldova da dahil edilmektedir.[6][7]
Kelime, Osmanlı Türkçesinde yaygın bir kullanıma sahip olmuştur (Golyak Balkanı, Bor Balkanı, Bababalkanı vb.).[8] Osmanlı son döneminde ünlü sözlük yazarı ve edebiyatçı Şemseddin Sami tarafından oluşturulan Kâmûs-ı Türkî adlı ünlü sözlükte “Sarp ve müselsel veya ormanla mestur dağ, silsile-i cibal” şeklinde Balkan sözünü belirtmiş, ayrıca “Rumeli kıtasını garbdan şarka şakk eden silsile-i cibal ki buna izafetle kıta-i mezkûreye Balkan şibh-i ceziresi denir.” şeklinde de kelimenin gelişimini açıklamıştır.[9]
Bölge adının yapısında bir kelime ve ona eklenen çokluk eki vardır: Balkan+lAr. Balkan (Ad) +lAr (Çokluk eki) yapılarından oluşur. Türkçe “-lAr” çokluk eki ile kurulan “Balkanlar” ismi, bu ekin “aile, boy, millet, topluluk, grup” anlamını veren işlevi[10] ile “sarp ve ormanlık sıradağların olduğu yer” anlamında kalıplaşmıştır.
Rumeli adı
Ana madde: Rumeli
Türkiye Türkçesi literatüründe Rumeli adlandırması da Balkanlar adlandırmasına denk veya ona yakın bir kullanıma sahiptir. Rumeli ismi ise, Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Roma İmparatorluğu’ndan fethettiği topraklara verdiği Türkçe isimdir, Roma diyarı/toprakları anlamına gelir. Osmanlı Türkleri, Avrupa’ya ayak bastıktan sonra, burada fethettikleri yerlere Rumeli adını verdiler. Hâlbuki bu isim evvelce bugünkü Anadolu için kullanılmış, hatta Orta Çağ Avrupa kaynaklarında Romanie şeklinde tercüme edilmiş iken bu son şekil, Rumeli’nin Anadolu’ya mütenazır olarak kullanılması gibi, Balkan yarımadasına tatbik olunmuş ve garp kaynaklarında “Peninsule romaine” tarzında da kullanılmıştır. Yeni çağlardan itibaren, Avrupa harita ve kitaplarında bu yarımadaya “Turquie d’Europe” veya “Empire ottoman d’Europe” denildiği görülüyor ki, sonradan Türkçe neşriyatta, bu adlara muadil olmak üzere, “Avrupa-i Osmânî” ve “Rumeli-i Şâhâne” tabirleri kullanılmıştır.[2]
Rum+el+i (< Rum Eli: Rum (Ad) El (Ad) +i (3. teklik iyelik eki) yapısındaki sözün kökündeki “Rum” kelimesi “Doğu Roma İmparatorluğu sınırları içinde olan toprak, halklar”[11] anlamıyla kelimenin yapısına katılmıştır. “Roma” sözünün bir biçimidir: (Lat.) Roma > Rum (Osm.Tr.).
Coğrafya
Ana madde: Balkanlar coğrafyası
Balkan Yarımadası’nın coğrafya haritası, Sava-Kupa-Danube hattı tarafından tanımlandığı gibi
Balkan Yarımadası’nın, Karadeniz ile Adriyatik Denizi arasında konumlanan kara parçası şeklinde tanımlanan haritası
Balkanlar, güneybatıda Adriyatik Denizi ve İyon Denizi; güneyde Akdeniz; güneydoğuda Ege Denizi, Marmara Denizi; doğuda Karadeniz ile çevrili bir yarımadadır. Kuzey sınırlarını Tuna, Sava ve Kupa nehirleri oluşturur.[12] Kuzeybatıdan (Trieste Körfezi) güneye ve doğuya dek olan bölge sınırları denizlerle çevrilidir: Adriyatik, İyon Denizi, Akdeniz, Ege Denizi, Çanakkale Boğazı, Marmara, İstanbul Boğazı, Karadeniz. Karadeniz kıyılarında, Tuna’nın döküldüğü yerden Tuna boyunca kuzey sınır Belgrad’a ulaşır. Burada Sava boyunca devam edip Hırvatistan-Bosna-Hersek hudut hattından batıya ilerleyen kuzey sınırı Slovenya’ya girer. Čatež ob Savi köyünde Krka Nehri’nden devam eden kuzeybatı sınırı, nehrin ağzı Gradiček’in batısından Vipava Nehri üzerinden ilerleyip İtalya’ya geçer. Gorizia yakınlarında Soča Nehri ile birleşen sınır, Trieste Körfezi kıyısındaki Monfalcone yakınlarında Adriyatik’e bağlanır.[b] Balkanlar’ın toplam yüzölçümü 504.884 km²’dir. Ayrıca Balkan coğrafyasında UTC+01.00 (Hırvatistan, Slovenya, Bosna-Hersek, Karadağ, Arnavutluk, Kosova, Sırbistan, Kuzey Makedonya), UTC+02.00 (Yunanistan, Bulgaristan, Romanya) ve UTC+03.00 (Türkiye) olmak üzere üç zaman dilimi kullanılmaktadır. Türkiye dışında, tüm diğer Balkan ülkelerinde yaz saati uygulaması uygulanır.
Balkanlar’ın veya coğrafi adla Balkan Yarımadası’nın doğu, güney ve batı sınırları hakkında mevcut görüş birliğine rağmen, kuzey sınırları tartışmalıdır. Bazı coğrafyacılar kuzey sınırını Tuna ve Drava nehirleri olarak kabul eder, bazıları da sınır Karpat Dağları’nın doğusundan geçirir.[1] Balkan Yarımadası’nın kıyıları, Akdeniz sistemine dâhil olan altı denize açılmaktadır. Bu durum, Balkanlar’ın, Akdeniz stratejisindeki çok boyutlu yerini vurguladığı gibi Balkan ülkelerinin çoğunun deniz ulaştırması ve denizcilik alanlarındaki gelişmelerine de ışık tutmaktadır.[13]
Balkanlar’da muhitlerin coğrafi yapısına bağlı olarak iklimde değişiklikler görülür. Adriyatik ve Ege kıyılarında Akdeniz iklimi hâkimdir. Karadeniz kıyılarında iklim, nemli subtropikal ve ılıman okyanus tipindedir. İç kesimlerde ise nemli kıtasal iklim görülür. Yarımadanın kuzeyi ile dağlık alanlarda kışlar soğuk ve karlı, yazlar sıcak ve kurudur. Güney kesimlerde kışları iklim hafiftir. Nemli kıtasal iklim, Slovenya geneli, Kuzey Hırvatistan, Bosna-Hersek, Arnavutluk içleri, Kuzey Karadağ, Kosova, Kuzey Makedonya, Bulgaristan, Sırbistan ve Romanya’da görülür. Geri kalan ve yaygın olmayan iklim tipleri olan nemli subtropikal iklim ve okyanus iklimi, Slovenya kıyılarında, Kuzey Hırvatistan kıyılarında, Bulgaristan’ın Karadeniz kıyılarında ve Türkiye’de görülür. Akdeniz iklimi, Güney Hırvatistan, Arnavutluk kıyı kesiminde, Yunanistan’da, Güney Karadağ’da ve Türkiye’nin Ege kıyılarında görülür.
Dağlar ve nehirler
Bulgaristan’da yer alan ve bölgeye adını verdiği belirtilen Balkan Dağları
Ana maddeler: Balkanlar’daki dağlar ve Balkanlar’daki nehirler
Bölge alanının büyük kısmı dağlarla kaplıdır. Bu dağ yapıları genelde kuzeyden batıya veya güneyden doğuya uzanır. Balkan topraklarının en yüksek dağı 2925 metreye yükselen ve Bulgaristan’da bulunan Rila Dağı’dır.[14] Rila Dağı’nı, 2917 metre ile Yunanistan’daki Olimpos Dağı[15] ve 2914 metre ile Bulgaristan’daki Vihren takip eder.[16] Bu yüksek dağların yanı sıra, en büyük dağ yapıları Dinar Alpleri, Arnavutluk Alpleri, Şar Dağları, Balkan Dağları, Rodop Dağları’dır. Bu dağ dizilerinin dışında, daha küçük ve yerel dağlar da vardır.
Dinar Alpleri, Slovenya, Hırvatistan, Bosna-Hersek, Sırbistan, Arnavutluk, Karadağ ve Kosova topraklarında uzanan sıradağ dizisidir. Arnavutluk Alpleri, Arnavutluk güneyinden Yunanistan’ın orta kesimine dek uzanır. Şar Dağları da bu sıradağların güneydoğusunda, Arnavutluk, Kosova ve Kuzey Makedonya toprakları içinde yer alır. Koca Balkan Dağları, Karadeniz kıyılarından Bulgaristan içlerine doğru yayılır. Hem Bulgaristan ve Yunanistan topraklarında yer alan Rodop Dağları da önemli dağ dizilerindendir.
Balkanlar’ın kuzey sınırı kabul edilen Tuna Nehri’nin bugünkü Sırbistan-Romanya sınırında uzanan Demirkapı kesimi
Üsküp ve içinden akan Vardar Nehri
Bölgenin birçok kesiminde çeşitli büyüklükte akarsular yer alır. Bölgedeki nehirler içinde bazıları birçok ülke içinde akar ve büyük bir havzayı oluştururlar. Bazıları ise daha bölgesel veya yerel nehirlerdirler. Bölgedeki önemli nehirlerden birisi olan Tuna Nehri Balkanlar’ın doğu kısmında yer alan ülkeleri Karadeniz’e bağlar. Tuna Nehri’ne kuzeyden katılan Sava Nehri ve doğudan katılan Morava Nehri diğer önemli nehirlerdendir. 550 km uzunluğa sahip Morava Nehri, Balkanlar bölgesindeki en uzun nehir unvanına sahiptir; Morava’yı Drina Irmağı takip eder. Batıdan güneye akan ve Adriyatik’te denize dökülen Neretva Nehri de bölgenin önemli su kaynaklarından birisidir. Diğer önemli nehirlerin başında Bulgaristan’da doğan Meriç nehri, Arnavutluk’ta akan Drin Nehri ve Kuzey Makedonya’da doğan Vardar Nehri’dir.[17]
Yüzey ve kaynaklar
Dağlarla yükselmiş ve üç denizle çevrili yapısıyla Balkan Yarımadası, coğrafi bakımdan etkileyici sayılabilir. Kuşlar her gün Tuna Deltası’nda görünür, bölgenin güney periferisinde deniz hayatı vardır. Bitki hayatı da yüksekte, denizden orman sınırına doğru görülür. Balkan coğrafyası, Avustralya’daki Büyük Mercan Resifi ve Ekvador’daki Galapagos Takımadaları’ndan sonra dünyanın biyolojik çeşitlilik bakımından üçüncü en önemli alanı olarak kabul edilmiştir.[18]
Macaristan’daki Tuna Deltası, Avrupa deltaları içinde büyüklük bakımından ikinci, korunmuş alan bakımından ilk sıradadır.[19] Bu delta alanı akarsular, kanallar, ağaç saçaklı göller ve sazlık adalar barındırır. Burası kuş gözlemcileri ve yaban hayat tutkunları için bir cennettir. Bulgaristan’da Meriç Vadisi’nde yer alan Zlato Pole Koruma Alanı, tehlike altındaki birçok tür için bir vaha özelliği gösterir. Koruma alanı, bitki ve hayvan çeşitliliği bakımından oldukça zengindir. Sırbistan, UNESCO listesinde yer alan en az dokuz sulak alana sahiptir. Bunlar içinde Golija-Studenica Biyosfer Rezervi, sadece iyi korunmuş doğal kaynakları bakımından değil, aynı zamanda kültürel kaynakları bakımından da önemlidir. Avrupa’nın diğer bölgelerinde nesli tükenerek yok olmuş bitki ve hayvan türleri burada hâlen gelişmekte, Sırbistan’ın yeşil bataklıkları ve ormanlarında yaşamını sürdürmektedir.[18][20]
Balkanlar’ın birçok kesiminde farklı doğal kaynaklar bulunur. Arnavutluk’un doğal kaynakları petrol, doğal gaz, kömür, boksit, kromit, bakır, demir cevheri, nikel, tuz, kereste, hidro-enerjidir.[21] 2009 yılı verilerine göre Arnavutluk, günde 5400 varil petrol üretmiştir.[22] Doğal gaz üretimi de 30 milyon metreküptür.[23] Bosna-Hersek’in doğal kaynakları kömür, demir cevheri, boksit, bakır, kurşun, çinko, kromit, kobalt, manganez, nikel, kil, alçı, tuz, kum, kereste, hidro enerjidir.[24] Bulgaristan’ın doğal kaynaklarını ise boksit, bakır, kurşun, çinko, kömür, kereste, ekilebilir arazi oluşturur.[25] Madenî yağ, az miktarda kömür, boksit, düşük nitelikli demir filizi, kalsiyum, alçı, doğal asfalt, silis, mika, kil, tuz, hidroelektrik Hırvatistan’ın;[26] boksit, hidroelektrik Karadağ’ın doğal kaynaklarıdır.[27] Kosova’da nikel, kurşun, çinko, magnezyum, linyit, kaolen, krom, boksit bulunur,[28] ayrıca kömür ve gümüş yatakları vardır.[29] Kuzey Makedonya’nın doğal kaynakları düşük tenörlü demir cevheri, bakır, kurşun, çinko, kromit, manganez, nikel, tungsten, altın, gümüş, asbest, alçı, kereste, ekilebilir arazidir.[30] Macaristan’da petrol (rezervler azalmaktadır), kereste, doğal gaz, kömür, demir cevheri, tuz, tarıma elverişli topraklar, hidroelektrik;[31] Sırbistan’da petrol, gaz, kömür, demir cevheri, bakır, çinko, antimon, kromit, altın, gümüş, magnezyum, pirit, kireç taşı, mermer, tuz, ekilebilir arazi;[32] Slovenya’da linyit kömürü, kurşun, çinko, yapı taşı, hidroelektrik, ormanlar,[33] doğal kaynaklardandır. Türkiye’nin doğal kaynakları kömür, demir cevheri, bakır, krom, antimon, cıva, altın, barit, bor, sölestin (stronsiyum), zımpara, feldspat, kireçtaşı, magnezit, mermer, perlit, ponza, pirit (sülfür), kil, tarıma elverişli topraklar, hidroelektrik;[34] Yunanistan’ın linyit, petrol, demir cevheri, boksit, kurşun, çinko, nikel, magnezit, mermer, tuz, hidroelektrik potansiyelidir.[35]
Ülkeler
Kosova’nın kültür başkenti Prizren
Selanik’te Beyaz Kule
Saraybosna’nın simgesi Başçarşı’daki sebil
Arnavutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Karadağ, Kosova, Kuzey Makedonya ve Yunanistan ülkeleri topraklarının tamamı Balkan coğrafyası içindedir. Balkanlar’da yer alan ülkelerden Hırvatistan’ın % 54,8’i,[c] Romanya’nın % 6,5’i,[ç] Sırbistan’ın %72,2’si,[d] Slovenya, Türkiye’nin %3’ü[f] Balkan sınırları içinde yer alır. Toplam yüzölçümü 301.340 km²[36] olan İtalya topraklarının %0,1’i (295,1 km²)[g] Balkan coğrafyası içinde yer alır ancak İtalya, Balkan ülkesi sayılmaz.